De dikte van Ulrum

Klik op een afbeelding om deze te vergroten. 
< Terug naar dorpspagina Ulrum
< Terug naar verhaal Ulrum

In het kader van het project Terpen- en Wierdenland: een verhaal in ontwikkeling, zijn verspreid over de twee dorpswierdes van Ulrum grondboringen gezet om te bepalen hoe dik de wierdepakketten op verschillende plaatsen in het dorp zijn. De boringen zijn gezet op 5 en 6 maart en 28 mei 2015. De boringen zijn zo goed mogelijk verspreid over de twee dorpswierden gezet, om een goed beeld te krijgen van de variatie in dikte en samenstelling (Figuur 1).

Lagen die duidelijk door mensen beïnvloed zijn noemen we ‘antropogeen’. In de meeste gevallen in dit onderzoek gaat het daarbij om wierdelagen. Ook lagen die niet als wierdelaag opgeworpen zijn, kunnen echter antropogeen van aard zijn als ze bijvoorbeeld vertrapt, verploegd of met mest vermengd zijn geraakt.

De boringen worden per boring besproken. Van een aantal boringen zijn monsters genomen om onder een microscoop te kijken naar de samenstelling. Hierdoor kom je iets te weten over het landschap waarin de wierde lag op het moment dat deze lagen werden gevormd. De implicaties van dit onderzoek voor het ‘verhaal van Ulrum’ worden achteraan samengevat.

Figuur 1. De positie van de boringen in Ulrum. Boring 14 staat niet ingetekend omdat dat een boring is die niet tot op diepte doorgezet is, enkele meters ten oosten van boring 15. Beschrijving van de boringen

Figuur 1. De positie van de boringen in Ulrum. Boring 14 staat niet ingetekend omdat dat een boring is die niet tot op diepte doorgezet is, enkele meters ten oosten van boring 15.

Beschrijving van de boringen

Boornummer: 1
Coördinaat: 217727 / 597350
Omschrijving locatie: In de berm van de ‘Louten’, vlakbij de vaart (direct ten westen van westelijke wierde).
Maximale diepte wierdelagen: nvt
Omschrijving boring: In de boring zijn geen wierdelagen aangetroffen. Van boven naar beneden bestaat de boring uit een bouwvoor (bovenlaag) van ongeveer 30 cm, waarna een bruingrijs rommeli pakket met roestvlekken begint. Dit pakket gaat door tot bijna een meter. Onder dit pakket zijn klassieke kwelderafzettingen zichtbaar, bestaande uit afwisselend klei- en zandlagen. Op een diepte van 143 cm is de zogenaamde oxidatie-reductiegrens zichtbaar. Deze grens geeft het diepteniveau aan waaronder de bodem permament nat is gebleven. Onder dit niveau vindt geen oxidatie (roest) van mineralen plaats (Figuur 2).
Monsters: nvt

Figuur 2. Vulling van de guts in boring 1 tussen 138 en 160 cm beneden maaiveld. Op 143 cm is duidelijk de zogenaamde oxidatie-reductiegrens zichtbaar. Hieronder is het vrijwel permanent nat geweest, waardoor geen oxidatie van mineralen, zoals ijzer, heeft plaatsgevonden.

Figuur 2. Vulling van de guts in boring 1 tussen 138 en 160 cm beneden maaiveld. Op 143 cm is duidelijk de zogenaamde oxidatie-reductiegrens zichtbaar. Hieronder is het vrijwel permanent nat geweest, waardoor geen oxidatie van mineralen, zoals ijzer, heeft plaatsgevonden.

 

Boornummer: 2
Coördinaat: 212834 / 597344
Omschrijving locatie: In de hoek van het kerkhof, aan de rand van de kruising van het Kerkpad en de Nieuwstraat (centraal op westelijke wierde).
Maximale diepte wierdelagen: 320 cm
Omschrijving boring: Onder een dunne bouwvoor bevindt zich een donker pakket van ongeveer een meter dik. Naar alle waarschijnlijkheid gaat het hier om lagen die te koppelen zijn aan het vroegere kerkhof. Alles hieronder betreft wierdelagen. Tot op een diepte van 180 cm beneden maaiveld zijn hierin nog kleine spikkeltjes baksteen zichtbaar. Dit betekent dat deze lagen niet ouder zijn dan de volle middeleeuwen. De lagen hieronder zijn ouder. Tussen 205 en 250 cm is één van de opvallendste vondsten uit het hele booronderzoek aangetroffen: een aantal op elkaar gestapeld plaggen (Figuur 3). In het wierdepakket hieronder getuigen kleine spikkels houtskool van vuur uit een ver verleden.
Monsters: nvt

Figuur 3. Een aantal op de kop op elkaar liggende plaggen, aangetroffen op een diepte van ruim 2 meter benden maaiveld in boring 2.

Figuur 3. Een aantal op de kop op elkaar liggende plaggen, aangetroffen op een diepte van ruim 2 meter benden maaiveld in boring 2.

 

Boornummer: 3
Coördinaat: 217910 / 597289
Omschrijving locatie: In de noordzijde van de speeltuin, aan de Kerkstraat (grens beide wierden).
Maximale diepte wierdelagen: 150 cm
Omschrijving boring: Tot op een diepte van 150 cm is de boring lastig te interpreteren. Kleine fragmentjes baksteen tot op deze diepte wijzen op een datering in de volle middeleeuwen of later. Fosfaatvlekken in de boring wijzen op de aanwezigheid van mest in de omgeving. Vanaf 150 cm is een afwisseling van typische kwelderlagen aangetroffen, die soms erg zandig en soms wat kleiiger zijn. Beneden 320 cm is kleiig zand aangetroffen, van de periode voor de kweldervorming: wadzand.
Monsters: nvt

 

Boornummer: 4
Coördinaat: 218044 / 597263
Omschrijving locatie: Naast de Jeu de Boulesbaan, aan de Borgstee (oostelijke wierde).
Maximale diepte wierdelagen: > 400 cm
Omschrijving boring: Vanaf een diepte van 20 cm is dit een prachtige wierdeboring, met een opeenvolging van mestlagen, vuile wierdelagen en as. Twee verlengstangen bleken niet genoeg om in de onverstoorde bodem te komen, waarmee dus sprake is van menselijke sporen tot op een diepte van meer dan vier meter. Uit een aantal sporen zijn monsters genomen om in het laboratorium onder een microscoop te bekijken. Tijdens het boren werd al een graankorrel van bedekte gerst aangetroffen op een diepte van ruim drie meter. De vele verschillende lagen in de boring wijzen niet op grootschalige ophogingen in relatief korte tijd. Opvallend was een bijna geelbruine mestlaag, in het veld omschreven als ‘oker’ rond de 350 meter beneden maaiveld (Figuur 4).
Monsters:

Figuur 4. Verschillende mestlagen rond een diepte van 350 cm in boring 4.

Figuur 4. Verschillende mestlagen rond een diepte van 350 cm in boring 4.

 

Boornummer: 5 (Figuur 5)
Coördinaat: 218175 / 597267
Omschrijving locatie: Op het grasveld ten zuiden van de sporthal aan de Borgweg (oostkant oostelijke wierde). Het perceel ligt duidelijk lager dan de sporthal zelf.
Maximale diepte wierdelagen: 120 cm
Omschrijving boring: De boring bevat tot op een diepte van 120 cm spikkels baksteen. Mestlagen zijn in de boringen geheel afwezig. Waarschijnlijk gaat het hier om relatief jonge ophogingen. De intacte kwelderafzettingen beginnen vanaf een diepte van 120 cm, maar zijn opvallend homogeen. Ze bevatten hier nauwelijks zandlagen die zo kenmerkend zijn voor kwelderafzettingen.
Monsters: nvt.

Figuur 5. Discussie in het veld over de beschrijving van boring 5.

Figuur 5. Discussie in het veld over de beschrijving van boring 5.

 

Boornummer: 6
Coördinaat: 218103 / 597269
Omschrijving locatie: Op het grasveld bij de Asingahof (centraal op oostelijke wierde).
Maximale diepte wierdelagen: >400 cm
Omschrijving boring: Deze boring is sterk vergelijkbaar met boring 4. Tot op een diepte van meer dan zijn hier wierdelagen aanwezig, bestaande uit vuile klei, as en mest. De intacte wierdelagen beginnen al vanaf enkele decimeters diepte, hier heeft dus nooit verstoring tot op grote diepte plaatsgevonden. Op een diepte van 368 werd een dun geelbruin mestbandje aangetroffen (Figuur 6) dat sterk deed denken aan een vergelijkbaar maar dikker laagje in boring 4 (Figuur 4).
Monsters: nvt.

Figuur 6. Mest- en asrijke lagen op een diepte van ruim 3,5 meter in boring 6.

Figuur 6. Mest- en asrijke lagen op een diepte van ruim 3,5 meter in boring 6.

 

Boornummer: 7
Coördinaat: 218131 / 597284
Omschrijving locatie: In de berm van de Borgweg, aan de zijde van de Asingahof, ongeveer ter hoogte van de Sporthal (oostzijde oostelijke wierde).
Maximale diepte wierdelagen: 250 cm
Omschrijving boring: Tot op 50 cm diepte is de bodem wat rommelig, maar daaronder bevinden zich intacte wierdelagen. Tot op een diepte van 150 cm zijn nog spikkels baksteen in de bodem aanwezig. In tegenstelling tot de nabijgelegen boringen 4 en 6, kon in deze boring wel mooi de overgang van de wierdelagen naar de natuurlijke kwelder worden bereikt, op ongeveer 250 cm diepte. Daarboven werden wederom dikke mestlagen aangetroffen (Figuur 7).
Monsters: nvt.

 

Boornummer: 8
Coördinaat: 217860 / 597452
Omschrijving locatie: Op een graslandje aan de noordkant van het informatiecentrum. Het graslandje ligt achter de parkeerplaats, en ongeveer een meter lager. Vermoedelijk komt dit vooral door grond die is opgebracht voor die parkeerplaats, en niet zozeer omdat het graslandje is afgegraven.
Maximale diepte wierdelagen: 230 cm
Omschrijving boring: De bodem ter plaatse van de boring is maximaal 40 cm verstoord. Daaronder is een variatie aan wierdepakketten aanwezig, met baksteenspikkels tot op 150 cm diepte plaatsgevonden. Op een diepte van 368 werd een dun geelbruin mestbandje aangetroffen (Figuur 6) dat sterk deed denken aan een vergelijkbaar maar dikker laagje in boring 4 (Figuur 4).
Monsters:

Figuur 7. De net opgeboorde overgang tussen de grijsbruine mestlagen en de natuurlijke, blauwgrijze klei daaronder in boring 7.

Figuur 7. De net opgeboorde overgang tussen de grijsbruine mestlagen en de natuurlijke, blauwgrijze klei daaronder in boring 7.

 

Boornummer: 9
Coördinaat: 217796 / 597198
Omschrijving locatie: Aan de zuidwestkant van het dorp op een open grasveld (zuidwestkant westelijke wierde). De Ulrummers wisten te vertellen dat hier niet zo heel lang geleden nog gebouwen gesloopt waren.
Maximale diepte wierdelagen: nvt.
Omschrijving boring: Tot op een diepte van 160 cm beneden maaiveld werden werd veel puin en mortel aangetroffen, en deze lagen waren dan ook moeilijk boren (Figuur 8). Zonder overtuigende wierdelagen gingen deze over in de natuurlijke kwelder, waarvan nog een cm of tien in de boor werd aangetroffen. Vanaf 170 cm benden maaiveld werd wadzand aangetroffen.
Monsters: nvt.

 

Boornummer: 10
Coördinaat: 217764 / 597170
Omschrijving locatie: Op een weiland buiten het dorp, aan de zuidwestkant.
Maximale diepte wierdelagen: nvt.
Omschrijving boring: De boring bevatte, op een ‘normale’ bouwvoor na, geen directe aanwijzing voor menselijke activiteit. Vanaf 30 cm bevatte de guts klei met een grote hoeveelheid zandlagen.
Monsters: nvt.

Figuur 8. Een foto van het steken van boring 9 werd opgenomen als illustratie bij een artikel over het project in het Dagblad van het Noorden (Van Hebel 2015).

Figuur 8. Een foto van het steken van boring 9 werd opgenomen als illustratie bij een artikel over het project in het Dagblad van het Noorden (Van Hebel 2015).

 

Boornummer: 11
Coördinaat: 218033 / 597121
Omschrijving locatie: Ten zuiden van de ijsbaan, langs het fietspad naar het Asingapark. Het fietspad ligt op een, vermoedelijk vrij recente, verhoogde wal.
Maximale diepte wierdelagen: nvt.
Omschrijving boring: De bovenste laag bestaat hier inderdaad uit vrij recent opgebrachte grond, van wierdelagen is dan ook geen sprake. Daaronder bevinden zich wederom klassieke kwelderafzetting, waarbij het bijna arbitrair is of het nu klei met zandlagen, of zand met kleilagen betreft (Figuur 9).
Monsters: nvt.

Figuur 9. Zand en kleilagen getuigen van vroegere kweldervorming in boring 11. Let overigens op het kleurverschil met de onder de oxidatie-reductiegrens liggende klei uit boring 1 (Figuur 2). De klei in deze boring is veel ‘bruiner’.

Figuur 9. Zand en kleilagen getuigen van vroegere kweldervorming in boring 11. Let overigens op het kleurverschil met de onder de oxidatie-reductiegrens liggende klei uit boring 1 (Figuur 2). De klei in deze boring is veel ‘bruiner’.

 

Boornummer: 12
Coördinaat: 217919 / 597253
Omschrijving locatie: In de zuidkant van de speeltuin, nabij de ingang aan de Snakkeburen (grens beide wierden).
Maximale diepte wierdelagen: nvt.
Omschrijving boring: In deze boring werden geen overtuigende wierdelagen aangetroffen. Als hier al een wierdepakket geweest is, was dat niet dik, want vanaf één meter is er sprake van intacte kwelderlagen. Hierin is nog een meter diep geboord om vast te stellen of er nog overspoelde cultuurlagen onder zitten, hetgeen niet het geval bleek.
Monsters: nvt.

 

Boornummer: 13
Coördinaat: 218072 / 597337
Omschrijving locatie: Op een grasveld tussen twee woonblokken, direct ten noorden van de Asingastraat ter hoogte van de Asingahof (oostelijke wierde).
Maximale diepte wierdelagen: 281 cm
Omschrijving boring: Boring 13 is weer een ‘echte wierdeboring’. In de boring is een mooie afwisseling van mestlagen, aslagen en vuile terplagen aanwezig (Figuur 10). De bovenste 100 cm bevat weinig mest en as, maar lijkt ook niet erg verstoord. Hier is waarschijnlijk sprake van een ophoging die in korte tijd heeft plaatsgevonden.
Monsters:

Figuur 10. Afwisseling van as (donkergrijze laagje vlak voor 200 cm), mest, en vuile klei (212-226 cm) in boring 13.

Figuur 10. Afwisseling van as (donkergrijze laagje vlak voor 200 cm), mest, en vuile klei (212-226 cm) in boring 13.

 

Boornummer: 14
Coördinaat: 218073 / 597369
Omschrijving locatie: Op een grasveld tussen twee woonblokken, direct ten noorden van de Asingastraat ter hoogte van de Asingahof. Zelfde grasveld als boring 13.1, maar ongeveer 30 meter noordelijker (oostelijke wierde).
Maximale diepte wierdelagen: nvt.
Omschrijving boring: Op een diepte van ongeveer 70 cm bleek het niet mogelijk om deze boring dieper te krijgen. Daarom is besloten om enkele meters westelijker een volgende poging te wagen (boring 15).
Monsters: nvt.

 

Boornummer: 15
Coördinaat: 218068 / 597369
Omschrijving locatie: Op een grasveld tussen twee woonblokken, direct ten noorden van de Asingastraat ter hoogte van de Asingahof. Iets ten westen van boring 14 (oostelijke wierde).
Maximale diepte wierdelagen: 245 cm
Omschrijving boring: De boring bevat tot op vrij grote diepte (twee meter) sporen van relatief jonge menselijke activiteit, met name in de vorm van mortel. Op een diepte van 225 cm werd een schelplaagje aangetroffen, waarschijnlijk afval van een vroeg-historisch maal. Ook in deze boring werden weer mestlagen aangetroffen. De natuurlijke kweldersedimenten gaan ten misnbte door tot op ene diepte van 400 cm beneden maaiveld. De onderkant ervan kon door een gebrek aan verdere verlengstangen niet worden bereikt. Wel is er vanaf drie meter diepte een duidelijke toename in de hoeveelheid zandlagen tussen de kleiafzettingen.
Monsters: nvt.

Figuur 11. Zeeweegbree, een kwelderplant aangetroffen in boring 13. Dit exemplaar stond bij de Eemshaven.

Figuur 11. Zeeweegbree, een kwelderplant aangetroffen in boring 13. Dit exemplaar stond bij de Eemshaven.

 

Boornummer: 16
Coördinaat: 217802 / 597377
Omschrijving locatie: Op een in onbruik geraakte achtertuin op het terrein van Bakker Ulrum bv, tussen de Nieuwstraat en de H. Scholtestraat (westelijke wierde, Figuur 12).
Maximale diepte wierdelagen: 314 cm
Omschrijving boring: Ter plaatse van deze boring zat er vrij veel baksteen in de bovengrond, waardoor het noodzakelijk was eerst een deel te boren met een edelmanboor (Figuur 13). Vanaf een cm of 70 gaat deze baksteenrijke rommelige bovenlaag over in een fosfaathoudende grijze kleilaag, die doorloopt tot op een diepte van 194 cm. Dit gehele pakket lijkt in relatief korte tijd opgeworpen te zijn. In deze vrij homogene fosfaathoudende kleilaag bevinden zich nog enkele dunnere donkere laagjes met baksteen, die wijzen op een datering die niet ouder kan zijn dan de volle middeleeuwen (Figuur 14). Direct onder de fosfaathoudende lagen is een aanwijzing aangetroffen voor wat waarschijnlijk de aanleiding voor deze ophoging is geweest. Een dikke zandlaag tussen 194 en 198 cm getuigt van een grote dynamische overstroming, waarbij in één keer veel sediment is afgezet. Opvallend genoeg is onder deze laag geen baksteen meer aangetroffen. De overgang tussen de natuurlijke kwelder en de wierdelagen is ook hier wat diffuus, maar ligt op ruim drie meter.
Monsters:
• 16.1, 219-226 cm: Enkele kwelderplanten getuigen van het landschap waarin de wierde zich bevond, maar onkruiden die horen bij een intensief gebruikt cultuurlandschap, zoals knopherik en beklierde duizenknoop zijn in de meerderheid. Passend in dit beeld is ook de meest dominant aanwezige soort: melganzenvoet. In terpenmonsters komt deze soort weliswaar vaak voor, maar vaak in lagere hoeveelheden. Opvallend is ook de aanwezigheid van verbrande mest in dit monster.
• 16.2, 234-237 cm: In dit kleine monster zijn te weinig resten aangetroffen om verregaande uitspraken te doen. Het sluit goed aan bij monster 16.1.
• 16.3, 237-252 cm: Meer dan 16.1 zijn in dit monster de resten van typische door mensen beïnvloede kweldergraslanden aanwezig, met schorrenzoutgras, leeuwentand en rode ogentroost. Een zaad van zwarte mosterd wijst op de aanwezigheid van nuttige wilde planten.
• 16.4, 260-275 cm: In dit monster is kweldervegetatie nog duidelijker vertegenwoordigd. Dit monster stamt waarschijnlijk uit een tijd dat de kwelder in de directe nabijheid van Ulrum nog vaker overstroomde en dus ook wat ‘zilter’ was. Wel getuigen de ook duidelijk aanwezige onkruiden nog steeds van gebruik door de mens.
• 16.5, 296-314 cm: Als monster 16.4, maar met een iets hogere aanwezigheid van grassen.

Figuur 12. Locatie van boring 16.

Figuur 12. Locatie van boring 16.

Figuur 13. Baksteenpuin bovenin boring 16.

Figuur 13. Baksteenpuin bovenin boring 16.

Figuur 14. Donker baksteenhoudend laagje (aangegeven met witte stippellijnen) tussen 162 en 166 cm in boring 16. Een vergelijkbaar laagje is aangetroffen tussen 180 en 185 cm.

Figuur 14. Donker baksteenhoudend laagje (aangegeven met witte stippellijnen) tussen 162 en 166 cm in boring 16. Een vergelijkbaar laagje is aangetroffen tussen 180 en 185 cm.

 

Boornummer: 17
Coördinaat: 217843 / 597296
Omschrijving locatie: Op het terrein van de kerk, direct ten zuiden van onderwijsgebouwtje Irene in een perkje (westelijke wierde).
Maximale diepte wierdelagen: 298 cm
Omschrijving boring: De bovenste 113 cm van deze boring bestaat uit opvallend homogene, bruingrijze sterk zandige klei, en hangt waarschijnlijk samen met relatief jonge ophogingen of vergravingen, die samenhangen met het kerkterrein. Vergelijkbare lagen zijn in geen enkele andere boring aangetroffen. De bovenlaag in boring 2, eveneens op het kerkterrein, is duidelijk anders van samenstelling. Onder dit pakket bevinden zich tot op een diepte van 170 grijze tot donkergrijze rommelige wierdelagen, die vermoedelijk in vrij korte tijd opgehoogd zijn. Onder deze laag is de klei wat humeuzer, zichtbaar in een wat bruinere kleur. Tussen deze humeuzere, mestachtige wierdepakketten zijn meerdere duidelijke overspoelingsmomenten te herkennen, zichtbaar in de vorm van zandlagen. Het zou hier dan ook wel eens zo kunnen zijn dat het hier niet echt om wierdelagen gaat, maar meer om een intensief gebruikt deel van de hoge kwelderwal, waar toch nog met enige regelmaat een behoorlijke overstroming plaatsvond.
Monsters: nvt.

Figuur 15. De bovengrond in boring 17.

Figuur 15. De bovengrond in boring 17.

Figuur 16. Meerdere overspoelingslagen (duidelijk zichtbaar rond 186, 189, 191, en 194-197 cm) tussen de huemeuze mestachtige wierdelagen getuigen van periodieke overstromingen tijdens de gebruiksfase.

Figuur 16. Meerdere overspoelingslagen (duidelijk zichtbaar rond 186, 189, 191, en 194-197 cm) tussen de huemeuze mestachtige wierdelagen getuigen van periodieke overstromingen tijdens de gebruiksfase.


Van Hebel F (2015) Red de Dutch Mountains. Dagblad van het Noorden, 9 maart 2015.

 

Boornummer: 18
Coördinaat: 217847 / 597239
Omschrijving locatie: Op het hertenkamp aan de zuidkant van het kerkterrein (westelijke wierde).
Maximale diepte wierdelagen: 228 cm
Omschrijving boring: Tot op ongeveer een meter diepte is de klei in deze boring vrij zandig. Daaronder zijn duidelijk wierdelagen aangetroffen, maar sterk mestachtige lagen ontbreken hier opvallend genoeg. Op 173 cm beneden maaiveld getuigt een cm dik zandbandje van een behoorlijke overstroming. Alleen helemaal onderin de antropogene pakketten is een meer humeuze laag aangetroffen. De kwelderafzettingen onder de antropogene lagen bevatten weer talloze zandlagen (Figuur 17).
Monsters:

Figuur 17. Talrijke zand en kleilagen onderin boring 18.

Figuur 17. Talrijke zand en kleilagen onderin boring 18.

 

Boornummer: 19
Coördinaat: 217956 / 597343
Omschrijving locatie: In de tuin van Kerkstraat 13 (oostelijke wierde).
Maximale diepte wierdelagen: 325.
Omschrijving boring: In deze boring zijn meerdere sterk humeuze, mestachtige lagen aangetroffen. Fragmentjes mortel zijn nog aangetroffen op een diepte van meer dan twee meter. Tussen de wierdelagen in zijn geen overspoelingsniveaus aangetroffen zoals in enkele boringen op de westelijke wierde. Vanaf 325 cm zijn intacte kwelderafzettingen aangetroffen, die op 370 cm overgaan in zogenaamd wadzand.
Monsters: nvt.